Kupili nieruchomość, a fiskus pyta skąd były pieniądze?

W dobie inflacji, podwyższonych stóp procentowych i malejącej zdolności kredytowej dużo osób zastanawia się skąd pozyskać fundusze na zakup domu, mieszkania lub działki.

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że jeśli żyjemy bardzo oszczędnie, odkładając każdy grosz i uda nam się dokonać wymarzonego zakupu nieruchomości, w skrzynce na listy może czekać na nas pismo od fiskusa z „wezwaniem do wyjaśnienia” skąd mieliśmy środki na ten zakup?

Skąd pieniądze na zakup nieruchomości?

Pytanie to służy do wyjaśnienia czy organowi podatkowemu uda się opodatkować nasze „nieujawnione przychody (dochodu)” czyli środki które wydaliśmy na zakup nieruchomości zryczałtowanym podatkiem dochodowym w wysokości 75% podstawy opodatkowania. Opodatkowanie takich przychodów (dochodów) jest określone w rozdziale 5a ustawy Podatek dochodowy od osób fizycznych (Dz.U.2021 r., poz. 1128). Najczęściej potocznie zwany fiskus czyli obecnie Krajowa Administracja Skarbowa wzywa do złożenia wyjaśnień, gdy transakcja zakupu dotyczy wartościowego przedmiotu, a jej przebieg (cenę, źródło finansowania) w łatwy sposób można sprawdzić w dostępnych ewidencjach jak zakup nieruchomości z runku wtórego czy samochodu na umowę sprzedaży podlegającą opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Zresztą każda umowa sprzedaży nieruchomości jest dokumentem zawieranym wyłącznie w formie aktu notarialnego, którą notariusz ma obowiązek wysłać do właściwego Urzędu Skarbowego. Wynika to treści art. 84 § 1 Ordynacji podatkowej (Dz.U.2021 r., poz.1540), gdzie określono, że sądy, komornicy sądowi oraz notariusze są obowiązani sporządzać i przekazywać właściwym organom podatkowym informacje wynikające ze zdarzeń prawnych, które mogą spowodować powstanie zobowiązania podatkowego.

Przychód – dochód ze źródeł nieujawnionych – definicja

Zgodnie z ustawową definicją przychody (dochody) ze źródeł nieujawnionych to:

nieznajdujące pokrycia w ujawnionych źródłach obejmujące przychody ze źródeł wskazanych przez podatnika, ujawnione w nieprawidłowej wysokości,
ze źródeł nieujawnionych obejmujące przychody ze źródeł niewskazanych przez podatnika i nieustalonych przez organ podatkowy.

Opodatkowana zgodnie z ustawą jest kwota odpowiadająca nadwyżce wydatku nad przychodami (dochodami) opodatkowanymi lub przychodami (dochodami) nieopodatkowanymi, uzyskanymi przed poniesieniem tego wydatku.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – na kim spoczywa ciężar dowodu?

Ważne jest, że w przypadku postępowania w zakresie „nieujawnionych przychodów (dochodów)” w toku postępowania podatkowego albo w toku kontroli celno-skarbowej ciężar dowodu stanowiących pokrycie wydatku spoczywa na podatniku. W związku z tym jeśli środki na zakup nieruchomości posiadamy z innych źródeł niż wykazywanych w rocznych zeznaniach podatkowych tzw. Pit-ach, to warto trzymać dokumenty w tym zakresie (np. umowy darowizny, pożyczki itp.). Jest to odwrócenie powszechnie obowiązującej zasady, że ciężar dowodzenia w postępowaniu podatkowym spoczywa na organie podatkowym. Należy pamiętać, że w przypadku wszczęcia kontroli/ postępowania podatkowego jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. Czyli dowodem mogą być m.in. księgi podatkowe, deklaracje złożone przez stronę, zeznania świadków, opinie biegłych, materiały i inne informacje.

Należy także pamiętać, że powołanie się na daną okoliczność będzie skutkowało dalszymi czynnościami ze strony organu podatkowego. Jeśli podatnik powoła się otrzymanie darowizny, to organ podatkowy skontroluje nie tylko czy do darowizny doszło, ale również czy darczyńca mógł posiadać takie środki (jakie uzyskiwał dochody).

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi

W powyższym zakresie w roku 2022 orzekł m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z dnia 12 lipca 2022 r. , Sygn. I SA/Łd 168/22, w którym podatnicy zaskarżyli decyzję Dyrektor Izby Administracji Skarbowej w Łodzi. W wyniku przeprowadzonego postępowania podatkowego ustalono, że w roku 2016 podatnik poniósł wspólnie z żoną, „następujące wydatki w łącznej wysokości 320.738,15 zł:

– nabycie niezabudowanych nieruchomości w S. (akt notarialny z 31 maja 2016 r., Repertorium (…) nr (…)): 290.200,00 zł

– opłaty notarialne: 8.161,30 zł

– podatek od ww. nieruchomości: 965,90 zł

– koszty sporządzenia aktu notarialnego Rep. (…) nr (…): 752,00 zł„

Ustalono także” wydatki na utrzymanie dla 2 osób: 18.658,95 zł, w tym: * wyżywienie 9.600,00 zł, * ubranie i środki czystości 2.400,00 zł, * telefon 120,00 zł, * lekarstwa *300,00 zł, paliwo 450,00 zł, * opłaty mieszkaniowe (SSM) 3.331,65 zł, * energia elektryczna (PGE) 607,84 zł, * użytkowanie gazu (PGNiG) 288,02 zł, * opłaty za pakiet TV (Vectra S.A.) 484,80 zł, * dzierżawa gruntu pod garaż 428,64 zł, * polisa OC, AC, NW 648,00 zł.”

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – co wskazał podatnik

Jako źródło finansowania ww. wydatków podatnik wskazał oszczędności w kwocie około 330.000,00 zł, stanowiące oszczędności całego życia. W związku z pozostawaniem w małżeńskiej wspólności majątkowej organ podatkowy, że udział w majątku wspólnym jest równy i wynosił 50% dla każdego z małżonków. Zatem wydatki poniesione w roku 2016 przypadające w udziale podatnika wynosiły 160.369,00 zł. Za rok 2016 oraz za lata poprzednie podatnik wykazał wyłącznie dochody pochodzące z emerytury krajowej, które nie pokrywały poniesionych wydatków, organ podatkowy dokonał weryfikacji możliwych do zgromadzenia oszczędności z lat ubiegłych. Ze złożonych oświadczeń strony wynikało, że wspólnie z żoną podatnik zgromadził oszczędności w wysokości ok. 330.000,00 zł, które miały być przechowywane w domu w formie gotówki z uwagi na brak zaufania do instytucji bankowych.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – o jakie oszczędności pyta fiskus?

Ciekawe jest to, że analiza dochodów i wydatków poniesionych przez małżonków w latach 1995 – 2015 wskazała, iż na koniec 2015 r. podatnik z żoną mogli zgromadzić oszczędności w kwocie 243,927,29zł (po zmianie decyzji organu odwoławczego oszczędności mogły wynosić 262.284,89 zł). Organ podatkowy stwierdził, zatem, że podatnik z żoną nie posiadali wystarczających zasobów finansowych pochodzących ze źródeł opodatkowanych bądź wolnych od opodatkowania, pozwalających na sfinansowanie wszystkich wydatków poniesionych w analizowanym roku 2016.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – na co powoływał się pełnomocnik podatników

Pełnomocnik podatników zarzucał organowi podatkowemu m.in.: [1] nieuwzględnienie innych dochodów wskazanych przez podatników (niż świadczenia emerytalne), które zdaniem pełnomocnika potwierdzały, że podatnicy nabyli nieruchomość z oszczędności, które gromadzili przez całe życie (m.i. otrzymane prezenty od poprzedniego męża podatniczki, sprzedaży nieruchomości i samochodu), [2] powoływanie się przez organ podatkowy na wydatki z danych statystycznych GUS, podczas gdy w tej sprawie brak było (zdaniem pełnomocnika) podstaw do zastosowania statystycznych kosztów utrzymania dwuosobowego gospodarstwa domowego, gdyż podatnicy, jako starsze osoby przebywające na emeryturze, żyli skromnie i poniżej średnich kosztów wskazanych przez GUS, co skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – oszczędności, praca w gospodarstwie rodziców, sprzedaż prezentów? – zdaniem Sądu niewiarygodne

W ocenie Sądu, na aprobatę zasługiwało stanowisko organu podatkowego zawarte w zaskarżonej decyzji, gdyż w trakcie prowadzonego postępowania podatkowego podatnicy w żaden sposób nie udowodnili, ani nie uprawdopodobnił, że mogli posiadać oszczędności zgromadzone w gotówce w latach poprzedzających okres właściwy dla przedmiotowej sprawy, pochodzące ze wskazanych w toku tego postępowania źródeł, w wysokości przekraczającej poniesione wydatki bądź w wysokości równej poniesionym wydatkom. Sąd podzielił także zdanie organu podatkowego, iż niewiarygodne, (bowiem niczym nie poparte) są wyjaśnienia małżonków co do gromadzenia oszczędności na wydatki badanego roku, których źródłem miały być przechowywane w domu drobne prezenty po pierwszym mężu podatniczki (zmarłym w 1977 r.), tj. 4 złote pierścionki, 100 rubli, około 100 marek NrD oraz praca podatniczki w gospodarstwie rodziców, świadczona jeszcze przed zawarciem małżeństwa. Zgodnie z uzasadnieniem Wyroku w odpowiedzi na wezwanie do udzielenia odpowiedzi na pytania kiedy, gdzie i za jaką kwotę zostały sprzedane ww. kosztowności, pełnomocnik wskazał na niepamięć podatniczki z uwagi na upływ czasu, co uniemożliwiło organom podatkowym podjęcie próby weryfikacji złożonych twierdzeń. W związku z tym Sąd stwierdził, że twierdzenia podatników w ww. zakresie, słusznie organ uznał za gołosłowne.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – środki pieniężne przechowywane w domu? Wbrew zasadom „racjonalizmu, logiki i zdrowego rozsądku”

Zdaniem Sądu, za słuszne uznać należy również stanowisko organów obu instancji o braku wiarygodności twierdzeń podatnika o pochodzeniu oszczędności z pracy jego żony w latach sześćdziesiątych w gospodarstwie rolnym rodziców. Organy nie dały wiary twierdzeniu, iż ewentualne oszczędności z tego źródła mogły wchodzić w skład środków zgromadzonych na koniec 2015 r., wydatkowanych ponad 50 lat później na zakup działek gruntu. Jak podkreślono w zaskarżonej decyzji, źródła gromadzenia oszczędności mogą pochodzić nawet z odległych lat, ale nie jest wystarczające gołosłowne twierdzenie. „W orzecznictwie sądowym istnieje ugruntowane stanowisko w zakresie uznania twierdzeń o przechowywaniu w domu oszczędności z lat 60, 70, 80 i 90 XX wieku, za niedające się pogodzić z zasadami racjonalizmu, logiki i zdrowego rozsądku. Wartość nabywcza tych środków pieniężnych byłaby znikoma z uwagi na występującą w tym okresie wysoką inflację (vide – wyrok WSA w Łodzi z 9 listopada 2020 r. sygn. akt I SA/Łd 148/20).”

Sąd uznał, że zarówno skarżący, jak i pełnomocnik, przedstawiając tezy na temat przechowywania środków pieniężnych, całkowicie pomijają kwestię utraty wartości pieniądza i ewentualnie stosowanych mechanizmów zabezpieczenia się przed tym zjawiskiem. Zadaniem Sądu powoływanie się przez podatnika na posiadanie przed kontrolowanym okresem znacznych oszczędności, powinno być potwierdzone stosownymi dokumentami lub uprawdopodobnione w inny sposób. Niewystarczające jest oświadczenie podatnika, bo istotną rolę musi odgrywać kryterium doświadczenia życiowego, zdrowego rozsądku i racjonalnego zachowania. Ma to szczególne znaczenie, gdy wskazywany okres przechowywania jest bardzo długi, a dodatkowo (jak w tym przypadku) obejmuje przemiany ustrojowe, inflację i denominację waluty. W przedmiotowej sprawie skarżący powoływał się na brak zaufania do instytucji bankowych. Sąd wskazał, że z akt sprawy wynika, że skarżący przechowywał środki pieniężne na rachunkach bankowych (potwierdzała to wpłata na książeczkę oszczędnościową w BGŻ). Istotnym elementem w ocenie okoliczności sprawy według Sądu był fakt, że podatnik nie przedstawił żadnych dowodów wskazujących, w jaki sposób oszczędności gromadzone od lat 60-tych do 2016 r. zostały poddane procesowi denominacji, przeprowadzonemu na dzień 1 stycznia 1995 r., nie odniósł się do kwestii transformacji ustrojowej, istniejącej hiperinflacji oraz ewentualnych dowodów wskazujących, w jaki sposób podatnik ochronił swoje zasoby finansowe i w jaki sposób przetrwały, nie tracąc na wartości do 2016 r. Zdaniem Sądu powoływanie argumentów podniesionych w skardze w oderwaniu od tych zjawisk, które bezwzględnie wpływały na wartość pieniędzy i gromadzonych w tamtym czasie oszczędności, powodowało, że zarzuty te nie mogły być uznane za uzasadnione, ale nawet za wiarygodne.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – statystyczne dane GUS w zakresie ustalenia kosztów utrzymania małżonków

Sąd odnosząc się do zarzutu powołania się dane statystyczne GUS w zakresie ustalenia kosztów utrzymania małżonków, co miało w ocenie skarżącego skutkować błędem w ustaleniach faktycznych, zdaniem Sądu, należy uznać za nieuzasadniony. W toku postępowania i w skardze pełnomocnik strony podkreślał, że małżonkowie B., jako osoby starsze przebywające na emeryturze, żyli i żyją skromnie, a ich rzeczywiste koszty utrzymania były niższe niż średnie koszty wskazane przez GUS. Jak z powyższego wynika, zarzut pełnomocnika dotyczy wskaźnika określonego przez GUS, natomiast w deczjach organów podatkowych ustalone zostały koszty utrzymania strony nie na poziomie wskaźnika GUS, lecz według wyjaśnień strony i wskaźnika udziału ponoszonych (rzeczywistych) wydatków konsumpcyjnych strony do wydatków statystycznych tego rodzaju, który wyniósł 61,4%, według wyliczenia: 9.329,47/15.195,12 zł x 100, przy czym kwota 9.329,47 zł stanowi wartość wskazanych przez stronę w oświadczeniach wydatków, poniesionych w 2016 r. w odniesieniu do 1 osoby, a kwota 15.195,12 zł to wysokość wydatków konsumpcyjnych ogłoszonych na ten rok przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego dla grupy społecznej emerytów (1.266,26 zł/m-c, rocznie 15.195,12 zł/1 osobę). Organ podatkowy uwzględnił oświadczenia małżonków o skromnych wydatkach na życie i przyjął w wyliczeniach nie 100% średnich wydatków według danych statystycznych, lecz ww. wskaźnik 61,4%. . Przy ustalaniu ww. wskaźnika, organ podatkowy uwzględnił nie tylko składane w toku postępowania wyjaśnienia o prowadzeniu oszczędnego trybu życia małżonków, ale także wysokość rzeczywistych, wskazanych przez małżonków wydatków na utrzymanie, co przyczyniło się do znaczącego obniżenia przyjętych do rozliczenia kosztów utrzymania w odniesieniu do danych statystycznych, tj. o 38,6% i w rezultacie korzystnie wpłynęło na wysokość oszczędności gromadzonych w latach 1995-2015.

Przychód (dochód) ze źródeł nieujawnionych – wnikliwe i wszechstronne rozpatrzenie kwestii posiadania środków pieniężnych na zakup nieruchomości

W ocenie Sądu całokształt działań podjętych przez organy w trakcie prowadzonego postępowania podatkowego doprowadził do wnikliwego i wszechstronnego rozpatrzenia kwestii posiadania przez skarżącego środków pieniężnych na koniec 2015 r. Organy prześledziły wszystkie zdarzenia po stronie przychodów i wydatków za 2016 r. w układzie chronologicznym, badając, czy w chwili poniesienia konkretnego wydatku skarżący dysponował środkami na jego poniesienie. A zatem, poczynione w tym zakresie ustalenia należy uznać za kompleksowe, prawidłowe i rzetelnie oddające stan faktyczny sprawy. W wyniku właśnie tych czynności ujawniona została nadwyżka wydatków nad przychodami, skutkująca powstaniem dochodów niemających pokrycia w źródłach ujawnionych. Przeprowadzone przez organy podatkowe postępowanie dowodowe realizowało zasadę zgromadzenia kompletnego materiału dowodowego i wszechstronnego jego rozpatrzenia.

Reasumując, zdaniem Sądu, organy podatkowe przeprowadziły postępowanie w niniejszej sprawie w sposób wyczerpujący. Uzyskane dowody poddane zostały wnikliwej i poprawnej ocenie.